Distributie: levensmiddelen op de bon

Tijdens de Eerste Wereldoorlog ontstond ook in het neutrale Nederland voedselschaarste. Toen in de loop van de jaren dertig de oorlogsdreiging toenam, wilde de overheid door middel van distributie een goede voedselvoorziening garanderen. Bij de distributie gold een onderscheid naar leeftijdscategorie, waarbij vooral het belang van opgroeiende kinderen zwaar woog. De uitvoering van de maatregelen gebeurde door de gemeenten. Toewijzing verliep via de van gemeentewege aan de ingezetenen uitgereikte Distributie Stamkaart (DSK). Wie over deze stamkaart beschikte, kreeg door middel van bonnen de gelegenheid bepaalde artikelen te kopen.^[1]

Op 12 oktober 1939 ging bij wijze van proef de suiker op de bon; op 5 november volgden de erwten. Van een tekort was toen nog geen sprake.^[2] Het aantal producten in distributie en de omvang van de quota veranderde regelmatig.^[3]

Tijdens de bezetting ontstond een grote populatie van onderduikers. Dit waren naast Joden vooral tewerkgestelden die na verlof niet terugkeerden en militairen die krijgsgevangenschap wilden ontlopen. In de meeste gevallen konden anderen zonder problemen in hun plaats de bonnen ophalen. Als zij echter uit het Bevolkingsregister waren uitgeschreven, kwam hun distributiekaart op een ‘blokkadelijst’, en moest de ambtenaar de stamkaart innemen.^[4]

De familie Van Pels werd eind ’42 uit het Bevolkingsregister geschrapt, waardoor hun kaarten op de blokkadelijst kwamen. Bij de familie Frank en Fritz Pfeffer gebeurde dat om onbekende redenen pas eind ’44. Vermoedelijk hielden zij dan ook, in tegenstelling tot de Van Pelsen, hun distributiebescheiden. Anne schrijft op 14 maart 1944 in haar dagboek dat de onderduikers over vijf distributiekaarten beschiktken.^[5]

Op 22 december 1943 schrijft Anne dat ze allemaal ‘van de distributie’ extra olie, snoep en een pot stroop kregen.^[6] Inderdaad kwam met Kerstmis 1943 voor iedereen een pond stroop, wat suiker en een hoeveelheid olie extra beschikbaar.^[7] Dit betekende dat de onderduikers, of althans enkelen van hen, nog steeds van de reguliere distributie gebruik maakten.

Daar staat tegenover dat Anne op 5 november 1942 schrijft over de overstap van ‘stad’-kaarten op ‘land’-kaarten.^[8] Deze organisatorische scheiding was sinds 5 september 1942 van kracht. De ‘land’-kaarten hadden als nadeel dat ze voor boter, aardappelen en melk in de stedelijke gebieden niet geldig waren.^[9] Volgens Anne waren ze echter een stuk goedkoper. Bovendien konden ze de broodbonnen verkopen, aangezien bakker Siemons in ruil voor melksuiker 'bonloos' brood verstrekte. Uit het feit dat deze bonnen gekocht werden, blijkt dat de onderduikers en helpers ook met onofficiële distributie in de weer waren. Ook via de vertegenwoordigers van Gies & Co. Martinus Brouwer en Hendrikus Daatzelaar waren er bonnen beschikbaar.^[10] Ze kregen hun voedsel dus deels door reguliere en deels door clandestien verkregen distributiebonnen. De sinaasappels die Charlotte Kaletta naar Pfeffer stuurde, waren, aangezien deze vruchten steeds voorbehouden waren aan de leeftijdsgroep tot 13 jaar, buiten de distributiebepalingen om verkregen.^[11]

Begin ‘44 probeerde Rauter door een nieuw administratief systeem de tienduizenden onderduikers van voedselvoorziening uit te sluiten. De Tweede Distributiestamkaart (TD) moest aan de hand van zorgvuldig ontworpen voorschriften worden uitgereikt. Iedere volwassene diende de kaart persoonlijk af te halen, de oproepkaart mee te brengen en te ondertekenen, en de oude kaart in te leveren. Een hoekje van deze oude kaart werd afgeknipt en op de nieuwe geplakt.^[12]

In Amsterdam slaagde de samenwerkende ambtenarij er in het beoogde effect vrijwel geheel te niet te doen. Men wist te regelen dat in de Beurs - waar de uitreiking plaatshad - een zaalchef en enkele souschefs werden neergezet die ‘goed’ waren. Ambtenaren van het Bevolkingsregister schreven duizenden stamkaarten uit voor reeds gedeporteerde Joden die echter nog als ingezetene te boek stonden. Deze werden via de Beurs doorgesluisd naar onderduikers. De af te knippen hoekjes kwamen van de kaarten van overledenen of werden simpelweg vervalst. Naar schatting 20.000 kaarten kwamen zo ten behoeve van onderduikers beschikbaar.^[12] Een in 1995 gepubliceerd onderzoek toont aan dat de ambtelijke sabotage volledig was geslaagd:

'Achteraf is gebleken dat de opzet van Rauter om door invoering van de Tweede Distributie Stamkaart de onderduikers boven water te krijgen, inderdaad is mislukt. De stamkaart kon overigens pas op 11 juni 1944 in gebruik worden genomen. Rauter wist toen zelf al uit de aantallen uitgereikte kaarten en controlezegels dat de onderduikers voorzien waren. Zijn onderzoek naar de oorzaken ervan is door de oorlogsontwikkelingen niet afgerond.'^[13]

Otto Franks persoonskaart heeft de aantekening TD174/873029z, hetgeen duidde op de Tweede Distributiestamkaart. Hij maakte hier na terugkeer uit Auschwitz ook legaal gebruik van. Bij Anne staat het nummer TD174/163173 en bij Margot alleen TD174. Bij Edith zijn helemaal geen distributiepapieren aangetekend, maar haar kaart is een naoorlogs '2e exemplaar.' De originele kaart is verloren gegaan, mogelijk door verzetshandelingen. Pfeffer heeft TD174-500778ing. Bij de familie Van Pels staan alleen de oude DSK’s, met de toevoeging 'in onderzoek.' Dit betekende dat de ambtenaren gebruik maakten van het feit dat deze vijf (inclusief waarschijnlijk Edith) nog in het Bevolkingsregister opgenomen waren. Of die kaarten ook daadwerkelijk bij hen terechtkwamen is niet zeker, maar gezien de illegale contacten van Jan Gies zeer wel mogelijk.

Uit oogpunt van volksgezondheid bleef de voedseltoestand tot oktober ’44 voldoende. Voor de onderduikers in het Achterhuis was het wel regelmatig problematisch, daar zij met vijf kaarten acht monden hadden te voeden. Door de effecten van de spoorwegstaking ging de toestand vooral in de steden in het westen hard achteruit. De acht onderduikers waren toen al gearresteerd.

Ook na de bevrijding bleef de handel in diverse levensmiddelen geruime tijd beperkt. Koffie is vanaf 14 januari 1952 als laatste product weer vrijelijk te koop, en daarmee komt een eind aan de levensmiddelendistributie.^[14]